Muzyka Afryki Zachodniej
Kuba Pogorzelski, 2002r.
Kultura Mande
Kultura Mande, o której jest mowa, wytworzyła się na terenie Afryki Zachodniej. Obejmuje obszar powstałego w XIII wieku Imperium Mali, którego fundatorem był, do dziś sławiony w pieśniach i legendach, król Sundiata Keita. Dawne Imperium Mali rozciąga się na obszar obecnego Mali, Gwinei, Gwinei-Bissau, Senegalu, Wybrzeża Kości Słoniowej, Burkina Faso i Gambii.
Dla obecnej sytuacji mieszkających ludzi oraz kultury, jaką tworzą, duże znaczenie ma fakt okupacji kolonialnej tych terenów (z wyjątkiem Gambii) przez Francję, która utworzyła na tych terenach Francuską Afrykę Zachodnią. Okupacja trwała aż do połowy XX wieku, kiedy to od lat 40-tych do 60-tych następowało stopniowe odzyskiwanie niepodległości przez kolejne państwa. Na kulturę Afryki Zachodniej duży wpływ miały także kolejne wydarzenia historyczne - powstawanie reżimów marksistowskich, oraz ich obalanie, które umożliwiło przyjazd artystów afrykańskich do Europy.
Tancerze z grupy etnicznej Dioula, Festiwal Folkloru Mali, Bamako, luty 2003r. (Fot.K. Pogorzelski).
Tancerze i muzycy z grupy etnicznej Dogon, Festiwal Folkloru Mali, Bamako, luty 2003r. (Fot.K. Pogorzelski)
Rodzaje muzyki w Afryce Zachodniej.
Bardzo trudno jest opisać systematycznie temat muzyki, jest on bardzo obszerny, a przez swoje powiązanie z życiem, rozciąga się na wszystkie elementy kultury. Prawdopodobnie najlepiej byłoby to zrobić poprzez opis poszczególnych regionów i grup etnicznych, które tam żyją, jako że wytworzyły one specyficzne, włąściwe sobie odmiany tej kultury i muzyki. Te odmiany, jakkolwiek bazujące na wspólnym dziedzictwie, posiadają różnice, wynikające ze specyficznej sytuacji etnicznej, językowej i geograficznej.
Instrumenty w Afryce Zachodniej.
Kolejnym sposobem na opisanie muzyki afrykańskiej może być wyjście od klasyfikacji używanych tam instrumentów:
*bębny (membranofony) - do wytwarzania dźwięku służy naciągnięta na korpus membrana.(dundun, djembe, siko, tama, bara i inne). Jeżelia Tama jest instrumentem od którego czesto zaczyna się edukacja muzyczna w Afryce Zachodniej, dzieje sie tak nie przez to, że jest to instrument mało wymagający. Wręcz przeciwnie, opanowanie sztuki grania na nim jest bardzo trudne, a gdy juz się to osiągnie, opanowanie każdego innego bębna przychodzi bez trudu.
Muzycy poczas chrztu u djembefola Karima Tounkara, Bamako, 2005r. (Fot. K. Pogorzelski)
*idiofony - tutaj dźwięk produkują drgania samego korpusu instrumentu - kirin, balafon, yabara, karignan, kese kese.
*instrumenty strunowe - kora, koni, bolon, ngoni.
*instrumenty dęte ? flety (fule)
Grioci na weselu Manu Diabate i Dramane`a Sissoko, graja na balafonach, korze i tamie. Bamako. (Fot.W. Wojciechowska)
Społeczny charakter muzyki tradycyjnej.
Jeszcze innym ujęciem byłoby podkreślenie społecznej roli muzyki:
Muzyka sakralna - wykonywana jest przy tych czynnościach społecznych, w których pojawia się element magii, religii, rytuału. Przykładowe sytuacje dla jej wykonania to rytuały inicjacyjne, religijne lub związane z przynależnością do tajnych związków.
Muzyka świecka - odzwierciedla zwykłe momenty życia społeczności - żniwa, śluby, zabawy wyprawiane bez szczególnych okazji.
Muzycy podczas uroczystości chrztu, Bamako luty 2003r (Fot.W. Wojciechowska)
Muzyka ?kast?- wykonywana przez przedstawicieli określonej grupy społecznej w kulturze Mande.
Kastowość społeczeństwa Mande.
Kastowość społeczeństw Afryki Zachodniej była przedmiotem badań już od końca XVI wieku, skąd pochodzą pierwsze opisy. Uogólniając, można podzielić społeczeństwo Afryki Zachodniej na trzy grupy:
HORONW- grupa o najwyższej pozycji społecznej. Należą do niej arystokraci - rodziny wojowników, duchowni muzułmańscy oraz rolnicy - ich wysoka pozycja związana jest z bezpośrednim wytwarzaniem żywności. W obrębie tej grupy zajmowanie się muzyką było rzadkie, zbyt niskie, dla wysokiego statusu horonw. Muzyka była zajęciem plebejskim - zajmowali się nią ludzie należący do kolejnej grupy,
NYAMAKALAW - jest to główna, zawodowa klasa artystów - rzemieślników. Składa się z zamkniętych linii rodowych, do których przynależność określana była dziedzicznie, z ojca na syna. Należą tu m.in. kowale (numuw) szewcy (garankew) grioci (jeliw).
WOLOSOW - niewolnicy. W tej chwili nie ma już niewolników w społeczeństwie Mande (nie chodzi tu oczywiście o niewolnictwo związane z najazdem białych na teren Afryki). Niewolnikami stać się mogli tylko HORONW, którzy popadli w niewolę. Niewolnikiem nie mógł się stać nikt sposród nyamakalaw. Gdy dotychczasowy "pan", do którego np. griot "był przywiązany" popadł w niewolę, griot zmieniał "pana", jego pozycja była nienaruszalna i stała w społeczności Mande.
Nyamakalaw posiadają specyficzną pozycję, przy której opisie ujawnia się wiele sprzeczności i niejednoznaczności. Z jednej strony stanowią grupę niższą, przez informatorów z grupy horonw często opisywani jako żebracy i pasożyty na plecach notabli, oskarżani są o przychodzenie na wesela i inne społeczne wydarzenia tylko by prosić o datki. Nyamakalaw nie zgadzają się z tym, podkreślając zależność innych od ich umiejętności, i postrzegając wszystko, co dostaną nie jako podarunki a jako zapłatę za swoja pracę.
Muzyka kast. Nyamakalaw zajmują się rzemiosłem, sztuką. Każda z kast, a także z grup wewnątrz kast ma swoje tańce, piosenki, melodie i rytmy: Istnieje więc: taniec szewców - garankedon: garanke-szewc, don-taniec, mianem garankedon określa się także rytm, przy którym garankew tańczą swój taniec, choć prawidłowej byłoby mówić o garankefoli), kowali, griotów( jelidon), niewolników- którzy stanowią kastę najniższą w podziale tutaj przyjętym (wolosodon). Istnieje także muzyka myśliwych, którzy posiadają własne instrumenty strunowe, używane tylko przez nich.
Jelidon ?taniec griotów, Bamako marzec 2003r, (Fot.K. Pogorzelski).
Grioci
Na specjalną uwagę wśród nyamakalaw zasługują grioci ( jeliw), których rzemieślniczo-artystyczną profesją jest bycie muzykiem a zarazem historykiem, mediatorem. Instrumentami tradycyjnie używanymi przez jeliw nie sa bębny. Najbardziej typowym instrumentem dla nich jest kora (21-strunowa harfa), a także balafon, oraz djelidundun.
W błękitnym bubu jeden z najważniejszych griotów współczesnych grajacych na bębnie jelidundun Dramane Diabate. (Fot.W. Wojciechowska).
Griotem zostaje się z urodzenia, ale by móc wykonywać tę pracę oraz by zyskać poważanie, trzeba było wielu lat ciężkiej pracy pod okiem mistrza. Praca ta poprzedzona była okresem próby, podczas którego adept nie uczył się jeszcze niczego za swoich zawodowych umiejętności, a tylko pomagał w różnych pracach domowych tak długo, aż mistrz uznał jego determinację za wystarczającą. Potem następował czas szkolenia pamięci- każdy jeli musiał znać historię Afryki Zachodniej, genealogie poszczególnych rodów, którym potem miał służyć.
Oto przykład zadania o wykonanie którego byli proszeni jeliw :w momencie, gdy któryś z członków społeczeństwa - w szczególności należący do horonw, chciał załatwić jakikolwiek interes dużej wagi z innym obywatelem, najpierw posyłał do niego griota, który swą pieśnią wychwalał zasługi i pozycję tegoż obywatela, a także wszelkie sławne dokonania jego rodziny i przodków tak, aby zjednać przychylność i potem pomyślne rozwiązanie danej sprawy.
Do tego właśnie była potrzebna jeliw znajomość historii. Po jej poznaniu kolejnym wieloletnim etapem w szkoleniu jeli była gra na instrumencie. Dopiero kompletny trening tych umiejętności stanowił przygotowanie zawodowe jeliw, jednakże aby zostać wielkim griotem o sławnym imieniu, trzeba było wykazać się niesłychanym talentem instrumentalnym, oratorskim, pieśniarskim. Dopiero taki griot mógł otrzymać przydomek Jeliba ( wielki griot). Najsławniejsze utwory wielkich jeli wchodziły do tradycji griotów Afryki Zachodniej, którą poznawał kolejno każdy adept do profesji jeli. To jeli w przeszłości byli przedstawicielami władców Mande, służąc jako doradcy polityczni oraz przewodnicy duchowi klasy horonw. Obecnie wciąż występują w rolach mediatorów w społeczeństwie Mande, wzywani aby negocjować warunki ślubów oraz rozstrzygać kłótnie rodzinne.
Kolejny Dramane Diabate, kierownik zespołu muzyków Le Ballet National Du Mali. (Fot.W. Wojciechowska)
Muzyka grana na bębnach
To nie jeliw grali na bębnach. Muzyka perkusyjna wykonywana była przez pozostałych członków spośród grupy nyamakalaw, Djembefolaw. Tak jak w przypadku griotów, łatwo jest określić kto spośrod członków społeczeństwa Mande mogł jednym z nich zostać i zostawał, trudno jest powiedzieć kim dokładnie byli djembefolaw. Niektórzy spośród informatorów określają ich mianem griotów, inni umieszczają bębniarzy poza tą kategorią, podkreślając ich powiązania z kastą kowali. Typowi grioci, którzy dziedziczyli swój status po ojcu, tacy jak Kouyate, Diabate, Sissoko nie byli często bebniarzami. Ich domeną była mowa, śpiew i gra na korze, ewentualnie balafonie.
Wielu informatorów podkreśla to, że wśród nazwisk djembefolaw często znależć można nazwiska rodowe kowali np. Kante, Camara czy Fane. Jest również wielu djembefola wywodzacych sie z rodzin horonw (Keita, Konate, Coulibaly) choć ci przeważnie podkreślają, że fakt poświęcenia się djembe był bardzo niemile widziany w ich rodzinach, których pozostali członkowie często uważali to za hańbiące i wstydliwe, urągające ich wysokiej pozycji społecznej. Nie podlega kwestii jedynie to, że griotami byli dundunfolaw i tamafolaw z grupy etnicznej Khassonke.
Z tej też grupy etnicznej pochodzą tradycyjne rytmy griotów- sandia (inaczej nazywana jelidon), sandia sumane. Te właśnie rytmy grane są do pieśni śpiewanych przez griotów i griotki w Mali, te rytmy stały się też bazą dla bardziej współczesnych rytmów, takich jak mamaya. To nie djembe był instrumentem griotów. Djembe początkowo był w ogóle nieobecny w grupie etnicznej Khassonke i do tej pory częste są wykonania rytmów khassonke w ogóle bez djembe lub jedynie z djembe akompaniującym. Instrumentem solowym był tam tradycyjnie dundun.
Kim więc byli i są djembefolaw?
Od lewej Makan Kone, Seydou Kone, Kuba Pogorzelski. Wesele w Bamako. (Fot.W. Wojciechowska)
Istnieją relacje, według których nie było i nie ma specjalnych ograniczeń dotyczących tego kto może zostać djembefola. Pewne jest to, że zajęcie to nie wiązało się z prestiżem społecznym i bogactwem a wręcz odwrotnie. Wobec tego niewielu spośród horonw chciało parać się grą na bębnach, a nawet jeżeli znaleźli się tacy, to napotykali oni stanowczy opór w swoich rodzinach. Również grioci nie chcieli być bębniarzami.
Status społeczny bębniarza był niższy od tego przypisanego jeliw. Ogólnie można powiedzieć, że status wśród jeliw wiązał się z możliwością użycia głosu, tak więc największy wpływ na innych i poważanie mogli uzyskać grioci posługujący się głosem, czyli mówcy (częściej mężczyźni) lub śpiewacy (częściej kobiety - zwłaszcza w Mali - jelimussow). Największą możliwość śpiewu mieli grioci grający na instrumentach strunowych - korze i koni. Mogli oni akompaniować czynnościom o doniosłym wymiarze społecznym, te czynności zaś były w społeczeństwie tradycyjnym domeną mężczyzn. Tacy grioci - mogący akompaniować mężczyznom i na nich wpływać, mogli się cieszyć dużym prestiżem i władzą. Nieco mniejsze możliwości mieli balafolaw, choć tradycja zna pośród balafonistów postaci bardzo wpływowe, istotne i opiewane do tej pory.
Balafola, wesele Manu i Dramana Sissoko, Bamako (Fot.W. Wojciechowska)
Bycie djembefola lub dundunfola wykluczało możliwość śpiewu. Bębniarze zatem tworzyli w zasadzie kobiecą muzykę, muzykę graną do tańca. W związku z tym opatrywani byli oni często pogardliwym przydomkiem tych, którzy zabawiają kobiety. Jasne jest, że nie mogli oni liczyć na bogactwa, które często przypadały w udziale wielkim griotom, ani wysoką pozycje społeczną. To było największym ograniczeniem odnośnie tego, kto mógł i chciał zostać bębniarzem.
Obecnie sytuacja zmieniła się nieco na korzyść djembefolaw. Stało się to głównie za sprawą kontaktu z kulturą białych a zwłaszcza zainteresowaniem tych ostatnich grą na djembe i muzyką perkusyjną Afryki w ogóle. Obecność białych uczniów w Afryce jak i możliwość wyjazdu do Europy czy Ameryki znacznie wzmacnia sytuację finansową bębniarzy. Zaczyna się tworzyć w Afryce nowa kategoria - muzyków, którzy z jednej strony zanurzeni są w nurt tradycyjnego życia, z drugiej mają kontakty z całym światem i zaczynają tworzyć muzykę, która doceniana jest poza Afryką za swój muzyczny, estetyczny walor.
Ta ?sekularyzacja? muzyki i zmiana położenia społecznego muzyków i tancerzy powoduje, że coraz więcej osób chce się zajmować muzyką i grą na djembe. Pojawiają się także muzycy którzy grają na więcej niż jednym instrumencie, łącząc w swojej muzyce tradycje muzyczne griotów, myśliwych, djembefolaw.
Bębny afrykańskie
Wykonanie bębnów należało do obowiązków numu - kowala, który oprócz tego, że był odpowiedzialny za wytwarzanie żelaznych narzędzi i broni, także zajmował się rzeźbieniem zarówno użytkowych jak i sakralnych przedmiotów z drewna. Kowale także służyli jako specjaliści religijni i obrzędowi, szanowani i wzbudzający strach swoją znajomością wiedzy tajemnej.
Pracownia kowala Bakarego Fane. Bamako
Najbardziej popularnymi bębnami w Afryce Zachodniej są djembe i dundun.
DUNDUN
Nowoczesny sposób gry na dundunach. Pierwszy od lewej Jamil Diop, Dakar, Senegal. (Fot.K. Pogorzelski)
Dundun to basowy bęben, wykonany z cylindrycznego pnia wydrążonego w środku i naciągniętego skóra z obydwu stron. Tradycja gry na dundunach ma co najmniej tysiąc lat. W całej Afryce Zachodniej nakłada się wiele tradycji bębniarskich. Najbardziej znana poza Afryką jest tradycja ludu Malinke - dominuje ona w Gwinei. Grupa bębniarzy malinke składa się najczęściej z trzech dundunfola oraz dwóch djembefola. Gdy nie było jeszcze djembe dunduny były także instrumentami grającymi improwizacje - przy czym instrumentem solowym był bęben o najniższym stroju - dununba.
Obecnie, kiedy to djembe są instrumentami solowymi, pozostałością tego jest rola bębna najniżej brzmiącego, który posiada największe możliwości improwizacji i grania wariacji spośród wszystkich trzech dundunów. Pozostałe dwa dunduny to najmniejszy - kenkeni oraz średni - sangban. W Mali używane są tylko jeden lub dwa dunduny. Ich konstrukcja i sposób gry nieco się różni od stylu Gwinei. Poza Malinke najbardziej rozwiniętą i specyficzną tradycję grania na dundunach mają Khassonkowie, mieszkający w północnej części Mali.
DJEMBE
Djembe pojawił się w Afryce Zachodniej w XIII wieku, stopniowo upowszechniając się na całym niemal kontynencie. Dziś jest to jeden z najbardziej znanych bębnów na świecie. W muzyce jego rolą jest granie akompaniamentu oraz fraz solowych, które korespondują z krokami tancerzy. Djembefola (muzyk, grajacy na djembe) daje sygnały do rozpoczęcia i zakończenia rytmu, do wejścia tancerzy, do przyspieszenia i zatrzymania. Djembefola i dundunfola nie zostaje się przez urodzenie tylko przez naukę.
Dobry djembefola musi znać dokładnie rytm, który grają dunduny i djembe a także tradycyjne frazy solowe oraz kroki tańca, z którymi one korespondują. Swą charyzmą i siłą musi potrafić pokierować zespołem tak, abyciągle podążać za tym co tańczą kolejni, pojawiający się w kręgu tancerze.
Seydou i Makan Kone, Bamako 2006r. (Fot.W. Wojciechowska)
Rytmy afrykańskie
(Fragment pracy magisterskiej ?Społeczna istota tradycyjnej muzyki Afryki Zachodniej? napisanej pod kierunkiem prof. Aldony Jawłowskiej na ISNS UW.)
Choć w Afryce Zachodniej istnieje bardzo dużo rytmów (według niektórych relacji ponad trzysta), jednakże dla danej społeczności lokalnej istotne znaczenie i funkcje maja tylko kilka do kilkunastu (zależnie od społeczności) rytmów. Lokalni djembefola znają dobrze tylko te rytmy, inne zaś znają pobieżnie bądź wcale, czasem nie wiedzą nawet o ich istnieniu. Często społeczności lokalne mają swoje tradycyjne odmiany tych samych rytmów. Znaczy to, że na przykład istnieje kilka wersji rytmu soli wykonywanego przy okazji obrzędu obrzezania. Inną wersję soli mogą mieć wioski oddalone od siebie o kilkadziesiąt kilometrów, w Mali soli występował będzie pod nazwą soli wśród Malinke, ale już pod nazwa suku wśród Bambarów. Ta różnorodność nie zmienia faktu, że dana wersja jest oryginalna w swym pierwotnym kontekście i jako taka posiada ważność społeczną dla danej społeczności lokalnej.
Taniec mendiani,kankan,Gwinea,2003r.Fot.KP
Przykład jednego z mych gwinejskich nauczycieli ilustruje dobrze to zjawisko. Przybył on do Kankan z położonej w innym regionie Gwinei wioski, przywożąc oprócz umiejętności technicznych gry na djembe swój wioskowy repertuar. Nieznajomość lokalnych wersji danych rytmów (znał ich odpowiedniki grane w rodzimej wiosce, często bardzo podobne dla uszu nie wprawionego słuchacza) dyskwalifikowała go praktycznie jako djembefola- przez długi czas pozostawał ?bezrobotny?, nie będąc angażowany do animowania lokalnych uroczystości. Stan ten trwał do czasu, kiedy muzycy grający już w Kankan pomogli mu, ucząc go tego, co odpowiadało lokalnym oczekiwaniom. W chwili, gdy ja miałem z nim kontakt, był on już liderem jednej z najczęściej zapraszanych grup w mieście i regionie.
Djembefola Dialla Diawara, bohater powyzszej opowieści.Kankan,Gwinea,2003r.(Fot.K. Pogorzelski)
Taniec afrykański
Muzyce wykonywanej na bębnach towarzyszy zawsze taniec. Na rynku afrykańskich kaset nie sposób znaleźć nawet jednej pozycji zawierającej tylko muzykę bębnów. Takie płyty dostępne są wyłącznie w Europie. Ten fakt świadczy o tym, że w Afryce, szczególnie w dziedzinie muzyki bębnów, aspekt estetyczny nie jest równie istotny jak ludyczny i społeczny. Związek z tańcem, w większości przypadków wykonywanym przez kobiety uwydatnia znaczenie aspektu ludycznego muzyki bębnów. Jednakże aspekt społeczny jest także bardzo istotny Fakt tak ścisłego związku rytmu z tańcem ewidentnie ujawnia się, gdy spojrzymy na nazwy konkretnych rytmów, często są to nazwy zawierające końcówkę don.
Don w językach Mande oznacza ?taniec?, tak więc wiele rytmów określa się przez odniesienie ich do tańca, jakiemu akompaniują. Oto niektóre z rytmów jakie znaleźć można w Mali: jelidon (taniec griotów), numudon (taniec kowali), garangedon (taniec garangew). Mówiąc o samej formie muzycznej używa się określenia foli. Fo jest czasownikiem używanym zarówno na określenie mowy ludzkiej (?mówić?), jak i gry na instrumencie. Li jest wyrażeniem sygnalizującym akcję. Używając więc złożenia tych partykuł otrzymamy jelifoli, garangefoli, numufoli, jednak te określenia używane są rzadziej od tych, zawierających partykułę don.
Tańczy Wiola, solo gra Modibo Konate, wesele, Bamako. Fot.(K. Pogorzelski)
Istnieje wiele sposobów klasyfikacji rytmów (tańców). Posługują się one często różnymi kryteriami: na przykład Serge Blanc dzieli rytmy (tańce) na rytualne, dla których elementem charakterystycznym jest związek z religią lub magią, jaki posiadają, tańce kast, (które identyfikują dana kastę podczas różnych uroczystości) oraz tańce popularne czy świeckie (?les danses profanes?), które ilustrują wszystkie manifestacje życia społeczności, mogą być wykonywane przez wszystkich jej członków przy czym każda płeć ma swe własne kroki tańca. (Blanc 1993 ;26)
Mamady Keita - najbardziej znany zachodniemu światu djembefola pochodzący z Gwinei - w swej książce poświęconej rytmom Zachodniej Afryki dzieli je na: - związane z inicjacjami i obrzezaniem, - dununba - grupa tańców określanych mianem ? tańców silnego mężczyzny?, - rytmy związane z kobietami i dziewczętami, - rytmy związane z maskami, - rytmy grane ?do uwodzenia? (?for seduction?) - rytmy związane z grupami zawodowymi, kastami i stowarzyszeniami, - rytmy popularne ( ta kategoria odpowiadałaby ? les danses profanes? opisywanym przez S.Blanca) - rytmy nowoczesne ( stworzone przez współczesne ?balety afrykańskie?).
Te kilka słów o muzyce Afryki Zachodniej stanowi zaledwie wprowadzenie i bardzo powierzchownie ociera się o temat. Wszystkich zainteresowanych odsyłam do zachodnich, bardziej wyczerpujących źródeł, polecam inne strony sieci.
